Uitgezonden in Het GEBOUW van de VPRO radio op 25 januari 1985

Opgenomen in Aan de Andere Kant van de Heuvel uitgeverij Contact

Er stapt geen dokter uit, geen verpleegster, op deze vroege kille ochtend in de Sahara. Hún toestel staat nog steeds met pech aan de grond in de duizend kilometer zuidelijker gelegen hoofdstad van Mali, vertelt de Belgische verpleegster.
Uit de bonte verzameling vliegmachines stappen hagelwitte, modieuze overalls, roze broekpakken en Japanse T-shirts. Timboektoe wordt overstroomd door wandelende reclamezuilen, mecaniciens, pr-poezen en journalisten in afwachting van de dertiende etappe van de rally Parijs-Dakar, 'de laatste echte sportieve krachtmeting voor waarlijke avonturiers': 14.000 kilometer door de Sahel en de Sahara in eenentwintig dagen. 'Je Banzaï la Concurrence avec mes Chaussettes' staat er op hun T-shirts.
Om één uur 's middags arriveren de eerste motorrijders slippend en schakelend over de zandheuvels aan de rand van Timboektoe.

'Het is een ware slachting,' meldt de teamleider van DAF. 'Van de vijfhonderd deelnemers die uit Parijs zijn vertrokken, zijn er nog maar honderd in de strijd. Alle Porsches zijn al in Algerije uitgevallen. Die reden meer dan tweehonderd over de pistes en klapten allemaal stuk op de steenbodem.

In Niger zijn eenentwintig auto's verdwaald. Sommige werden pas na twee dagen teruggevonden. Het is buitengewoon zwaar dit jaar.' Maar het DAF-team doet het voortreffelijk. De knalgele vrachtwagen staat op de eerste plaats en de verslaggever van de NOS/DAF, die de rally in een privé-vliegtuigje volgt, meldt bij de finish opgewonden in zijn microfoon dat chauffeur Jan de Rooy 'vandaag weer een ongelooflijk stukje rijden heeft weggegeven'.
Helaas is de tweede DAF-truck met zijn neus in het zand gedoken. 'De cabine staat nu aan de verkeerde kant van de achterwielen. Die is total loss. Maar geen ramp,' meldt de verslaggever opgewekt. 'We zijn op alles voorbereid. Vannacht rijdt hij weer. We halen wat onderdelen uit het zuiden. We maken wel een plan.'
Samen met een fotograaf stapt hij in zijn vliegtuigje om ter plekke de schade op te nemen.

* * *

Mohammed el Mahdi ag Attaher el Ansari is de belangrijkste gekozen chef van de Toearegs in Mali, de metgezel van de profeet Mohammed en de secretaris-generaal van de enig toegestane politieke partij in Mali.

Hij vreest voor het voortbestaan van zijn volk, de Toearegs. 'De mensen zien er uit als kadavers. Zonder hulp zullen ze niet kunnen overleven. Wij beleven de grootste ramp in de geschiedenis.'

Hij biedt een maaltijd aan van rijstepap met veel zout en suiker. 'C'est une véritable catastrophe,' zegt hij steeds als we uit de rijstepan lepelen.

 

'Bent u hier voor de rally?' vraagt hij terwijl hij thee inschenkt. 'Toen de cholera-epidemie uitbrak was er één vliegtuigje voor de hele regio, voor alle Toearegs. De doktoren hadden geen auto's, geen benzine, geen injectienaalden, geen vaccins.' Hij houdt zijn handen boven het vuur en peilt mijn reactie. 'Het is een schande, vindt u niet?'

* * *

 

 

Waar tot voor kort grote meren, plassen en poelen lagen, stuift nu het zand over de vlakte. De bomen sterven af. Het gras is niet opgekomen.

We volgen de rivier de Niger, die van de Malinese hoofdstad Bamako noordwaarts stroomt, bijna duizend kilometer door de Sahel, tot zij, aan de zuidrand van de Sahara, zich plotseling de waanzin van haar onderneming lijkt te realiseren en weer scherp zuidwaarts buigt.

Op de kaart bestaat het gebied tussen de rivieroevers uit een enorm moeras, dat volgens de topografen in de regentijd gedeeltelijk onder water loopt. In dit vruchtbare gebied lieten de nomaden ieder jaar hun kuddes grazen en verbouwden de boeren hun akkers.

'Trotse nomaden,' zegt hij met een stem vol weemoed 'Les hommes bleus. Er is weinig van over.'

De wind giert over de vlakte, beladen met zand. Een Toearegfamilie heeft wat rest van haar kudde runderen en kamelen rond een waterput bijeengedreven. De put staat droog en hoe diep de nomaden de houten emmer ook in de put laten zakken, hij komt steeds weer leeg naar boven.
'Op 2 oktober heeft het voor het laatst geregend, meer dan drie maanden geleden,' vertelt Alain. 'Dat soort data leer je hier in de Sahel te onthouden. De volgende regen wordt pas weer in juni verwacht. De Toearegs hebben geprobeerd om voor de droogte te vluchten. Ze trokken met hun koeien, bultossen, schapen en geiten naar het zuiden. Maar onderweg bleek dat bijna alle putten waren opgedroogd.

'De mensen zullen op eigen kracht moeten overleven,' zegt Alain en zijn stem klinkt bitter. 'Het is een verborgen genocide. De Toearegs worden aan hun lot overgelaten. De regering hoopt dat ze zullen uitsterven.'

Ik had Alain ontmoet op de markt in Bamako toen ik op zoek was naar nieuwe kleren omdat mijn bagage op de wekelijkse vlucht van Sabena uit Brussel naar Mali verloren was gegaan. Alain deed inkopen op de markt. Hij zocht prikkeldraad en gaas voor zijn boerderij die hij in Timboektoe begonnen was. Hij bood me een lift aan naar Timboektoe en gaf me geen tijd om na te denken. Als ik achter in de jeep boven op de tweedehands ijskast wilde zitten die hij had gekocht, kon ik meerijden: zesendertig uur zou de reis duren schatte hij, als we niet zouden verdwalen op de piste maar ik hoefde me geen zorgen te maken, zei hij en hij lachte, hij was tenslotte verkenner geweest in het vreemdelingenlegioen.
De markt van Bamako was welvoorzien, alhoewel Mali volgens de statistieken één van de vijf armste landen ter wereld is.

Bovendien, Mali draait op de tweede keus. De slimme koppen en de sterke armen zijn geëmigreerd naar de landen aan de Golf van Guinee, naar de olievelden. De salarissen liggen daar veel hoger. De regering praat over vooruitgang, en de kranten en de radio praten de regering na. Het is een land van ambtenaren,' zegt hij spottend. 'Wie hier de middelbare school afmaakt, krijgt automatisch een baan bij de overheid. Maar ambtenaren produceren niet. De stad parasiteert op het platteland. Al die ambtenaren moeten door de boeren gevoed worden. De regering houdt de voedselprijzen kunstmatig laag om de bevolking in de steden rustig te houden. Daardoor hebben de boeren iedere drang om te produceren verloren. Mali staat stil, dat is de positieve kant van het verhaal, of het loopt achteruit. En dat is de waarheid.'

'Er is genoeg voedsel,' beweert hij terwijl hij de jeep vol laadt. 'In theorie. En in de omringende landen is zelfs een voedseloverschot. Dat is niet het probleem. Maar er is geen materiaal om het te vervoeren naar de afgelegen gebieden, vooral ten noorden van de veertiende breedtegraad, naar de Sahel, waar de oogsten opnieuw zijn mislukt.

Vervoer is het grote probleem: er zijn geen vrachtwagens, geen onderdelen, geen benzine, geen wegen. Er is één vliegtuig dat kan vliegen, en dat is van de president. De rest is kapot en staat aan de grond, of is neergestort. En bij ons in Timboektoe is zelfs geen garage.'

'Ga je mee?' vraagt hij en ik zeg onmiddellijk ja. Timboektoe is een jongensdroom, een magische stad, uit de jaren dat ik leerde lezen, maar waarvan ik nog steeds niet weet of hij echt bestaat.
'Het zijn moslims, in Timboektoe,' zegt hij lachend. 'Dus voor we vertrekken gaan we uit, hier in werelds Bamako.'
Hij sleept me mee naar een hotel, een krot, althans voor wie net gearriveerd is in Afrika en nog niet gewend aan kamers zonder licht, kasten zonder deuren en gebroken spiegels. 'Het is maar tijdelijk,' zegt Alain. 'Welkom in Afrika.'
We gaan naar de bar en hij waarschuwt me: 'Je zult geplukt en genaaid worden. Dat hoort bij je huidskleur. Geniet ervan. Daar wordt iedereen beter van.'
Hij duwt me de donkere ruimte binnen, vol keiharde Afrikaanse muziek. 'Welkom in de wereld van de internationale hulpverleners. Ze komen hier om de kinderen van Afrika te redden van de hongersnood. Ze verdienen vaak meer dan een ton per jaar. Met het schrijven van nota's. Papierverzamelaars zijn het. En hier komen ze zich ontspannen.'

Hij zet me op een stoel en gaat bier halen, de westerlingen groetend, een man van de wereld. Voordat mijn ogen aan het donker gewend zijn, nestelt een adembenemende schoonheid zich op mijn schoot. 'Je m'appèlle Jolie,' zegt ze. 'En ik drink bier.'
Alain staat te grijnzen aan de bar en ik weet dat het ontgroeningsritueel is begonnen. Ik moet wennen aan haar accent. 'Heb je een cadeau voor me,' vraagt ze. 'Voor Kerstmis, of voor Nieuwjaar, of zomaar?'
Ik steek een sigaret op om mij een houding te geven.

'Kijk niet zo hulpeloos,' zegt Alain spottend als hij het bier op tafel zet. 'Je zult het zwaar krijgen de komende weken, als je niet kunt genieten. Geniet, man. Elles sont jolies,' en hij knijpt in haar wang.

'Oui, oui,' zegt de zwarte schoonheid lachend. 'Heb je een cadeau?' En ze steekt mijn sigaret in haar mond. Ze buigt zich over naar Alain en laat haar hand over zijn dijbeen glijden en grijpt hem lachend in zijn kruis, speels, maar ook gehaast, want de concurrentie is groot, alle meiden willen wel een cadeau en ze wil haar tijd niet verdoen met aarzelende nieuwkomers.

Opgenomen in

Aan de andere kant van de heuvel

uitgeverij Contact

'Kies maar een land,' had de hoofdredacteur gezegd. 'En maak positieve reportages. Geen verhalen over uitzichtloze armoede. Zoek naar succesverhalen. Hulpprojecten die werken, zodat de mensen grif zullen geven.'
Ik koos Niger. God mag weten waarom. Misschien omdat ik niet wist of het land werkelijk bestond. Ik wist niet eens hoe de bewoners van dat land heetten.

'Nigers', dacht de hoofdredacteur. Nigerianen viel af. Die woonden in Nigeria, zoveel wisten we wel. Ik zou naar de hoofdstad vliegen. Maar toen we de tickets wilden bestellen, wist niemand hoe die stad heette. Dahomey, dacht de hoofdredacteur, en dat leek me wel een goed idee.'
Jolie houdt niet van praten en schuift ongeduldig in mijn schoot heen en weer.
'Ze hebben een hoop geld opgehaald,' zeg ik en ik kan er weer om lachen. 'Maar mijn reportages zijn niet uitgezonden. Uiteindelijk, toen ik terugkwam in Nederland, bleken ze toch verhalen te willen over kinderen die huilend sterven van de honger, moederborsten zonder melk. Dan gaat de beurs open. Goed nieuws levert geen geld op.'
Jolie stapt op. Ze heeft de hoop op werk opgegeven. 'Ze heeft je horloge gestolen,' zegt Alain lachend. 'Laten we maar gaan.'

* * *

'Tot hier reikt de Franse civilisatie,' zegt hij als hij de jeep de piste opstuurt. 'En niet verder. Houd je vast,' raadt hij me aan. 'Het wordt een zware tocht.' Hij heeft een ijzeren stang in de jeep gemonteerd om het dak te stutten. 'Soms slaan we om,' waarschuwt hij. 'Houd je vast.'

'De corruptie is enorm,' vertelt hij. 'Van sommige ontwikkelingsprojecten gaat vijftig tot tachtig procent verloren aan steekpenningen. Vaak moet je betalen voor de handtekening van een ambtenaar en je kunt er maar beter voor zorgen dat je de juiste ambtenaar betaalt anders ben je je geld kwijt zonder resultaat te boeken. Het heeft mij maanden gekost om te ontdekken wie er aan de touwtjes trok. Ik heb heel wat geld voor niets afgeschoven. Soms betaal je een veel te hoge prijs voor de goederen die je nodig hebt. Maar wat wil je? Als je niet betaalt sta je daar met je mooie plannen en je komt nergens. Het zal de ambtenaren een zorg zijn of jouw project van de grond komt. Als je de bevolking wilt helpen ben je afhankelijk van de medewerking van de hoge bazen, de ambtenaren, de handelaren. Die profiteren van de armoede.'

Hij klinkt laconiek, terwijl hij de jeep geroutineerd over de piste stuurt. Hij houdt ervan om te praten, de tocht is lang en de eenzaamheid valt hem soms zwaar. Hij heeft geen al te grote problemen met wat ik 'corruptie' noem.

'Vind je dat kwalijk?' vraagt hij. 'Vergeet niet, deze samenleving is ontzettend hiërarchisch. De familie-oudste heeft de plicht om voor de clan te zorgen. Dat is een erekwestie. Faalt hij, dan verliest hij zijn positie. Zijn loyaliteit aan zijn familie en zijn clan is vele malen groter dan aan zoiets abstracts als de staat, of aan een westerse hulporganisatie. Als ik iemand iets weiger zeg ik dan ook altijd: ik ben je vader niet. Dat is voldoende. Dat accepteren ze.'

Honderden kilometers slingert de zandpiste zich tussen de afstervende baobabs en accacia's door tot hij boven Timboektoe in de Sahara zal verdwijnen. Soms verliezen we de piste uit het oog, vooral 's nachts, en Alain rijdt de jeep dan in steeds groter wordende cirkels door de savanne, op zoek naar sporen. Hij geniet van de reis. 'Net als in Tsjaad,' beurt hij me op terwijl ik me in evenwicht probeer te houden zittend op de ijskast die hij in Bamako op de markt heeft gekocht, mijn nek ingetrokken om niet tegen het dak te botsen. 'Alleen, hier zijn geen guerilla's die vanachter de heuvels te voorschijn komen. Nog niet. Maar het is onvermijdelijk. De Toearegs zullen de wapens opnemen.'

De akkers langs de piste zijn verlaten, de gierststengels verdord, de depressies opgedroogd, het gras verdwenen. 'Het vee begint nu zand te eten,' beweert Alain.

Twee keer per maand maakt hij de tocht van Timboektoe naar Bamako om op de markt materiaal voor zijn boerderij op te halen. 'Tweeduizend kilometer rijden naar de dichtstbijzijnde bank,' zegt hij lachend. 'In Timboektoe is niets te koop. We halen alles uit Bamako, benzine vooral, en hout, staaldraad, bouten, gaas. Werkelijk alles.'
Hij werkt nu een jaar in Timboektoe. Hij kwam voor een kortlopend projekt, om het vee van de nomaden in te enten. Maar aan vaccineren komt hij nauwelijks toe. 'Het meeste vee is gestorven. De rest heeft weinig kans te overleven. Binnen twee of drie maanden zal het van honger en dorst sterven. Het heeft weinig zin ze in te enten, nietwaar? Wij kopen het vee nu tegen een redelijke prijs van de nomaden op, slachten het en drogen het vlees. Over een paar maanden verkopen we het gedroogde vlees tegen een redelijke prijs terug aan de nomaden.

En ik ben bang dat ze over enkele maanden zelfs geen geld meer zullen hebben om het gedroogde vlees van ons terug te kopen. Merde, we hadden hier nooit weg moeten gaan.'
'Wie hadden hier nooit weg moeten gaan?' vraag ik voorzichtig en ik weet het antwoord al, hetzelfde antwoord dat alle blanken in Afrika je zullen geven.
'La France,' zegt hij beslist en hij meet mijn reactie. Het is nog honderden kilometers naar Timboektoe en ik doe er het zwijgen toe.

* * *

Halverwege de reis stoppen we in het dorp Léré, niet ver van de Mauretaanse grens, aan de westrand van de moerasdelta. Het Tanda-meer waar de Toearegs in het verleden hun kuddes kwamen weiden, staat droog. In het dorp is de bevolking de afgelopen weken verdubbeld. Meer dan tweeduizend nomaden hebben hun tenten rond het dorp opgeslagen.

In mei en juni is volgens Mohammed el Medhi een keer vijftig ton rijst uitgedeeld. 'Per maand hebben we honderd ton nodig. Daarvan moeten in deze streek 25.000 mensen leven.'

Het dorp roept bijbelse beelden op. Brede zandstraten, lage lemen huisjes. Een oude man in een lang gewaad sloft met zijn staf door het opwaaiende stof.
De streek wordt vooral bewoond door Peulen, nomaden die de Sahel bevolken, van Senegal tot aan de oevers van de Nijl. Ze claimen af te stammen van Jacob, zoon van Israël, zoon van Isaäc, zoon van Abraham, Semieten die weigerden om Mozes op zijn exodus naar het Beloofde Land te volgen door de Rode Zee en die de Sahara introkken om aan de wraak van de Egyptische farao te ontvluchten en die volgens Alain, nu nog steeds moeten boeten voor hun eigenzinnigheid.

De Peulen zijn veeteelers, net als de Toearegs. Ze doen op zeer beperkte schaal aan landbouw. Ze achten het echter ver beneden hun waardigheid om zelf het land te bewerken, vertelt Alain. In het verleden veroverden ze onder de Afrikaanse stammen in het zuiden hun slaven om het werk te doen. Officieel is de slavernij in Mali afgeschaft maar het oude kastenstelsel is in de praktijk blijven bestaan.
'Nog steeds halen de voormalige slaven het water, bakken de stenen, bewerken het land. De Peulen en de Toearegs commanderen en ze verwachten gehoorzaamd te worden.

'Het is waar,' zegt Mohammed el Mehdi. Hij lijkt niet verstoord door Alains analyse. 'Het tijdperk van de slavernij is voorbij. Helaas. De geschiedenis heeft zijn loop. Nu zijn de slaven de baas in Bamako. De negers, zij hebben de macht in handen. En dit is hun wraak. Hun wraak op hun voormalige meesters. Wat zij met overredingskracht niet konden bereiken, wat hun met de wapens niet lukte, gebeurt nu als gevolg van de droogte.'
Hij leunt achterover in de kussens en staart naar buiten, naar de sterrenhemel in de koude, heldere woestijnnacht. 'Zou Allah het zo gewild hebben?'

'We moeten proberen hen te helpen,' zegt Alain tegen mij. 'Ze helpen te overleven. Als dat betekent dat ze landbouwer moeten worden, dat ze rijst moesten planten, dan moet dat maar. Voor sommigen zal dat noodzakelijk zijn. Maar misschien niet voor iedereen.

Het nomadenleven zal voor sommigen kunnen blijven bestaan. Maar het is een aflopende zaak. De nomaden zullen zich moeten vestigen. Je kunt niet ieder jaar een nieuw hulpprogramma starten.

De droogte is niet meer cyclisch. Hij is permanent geworden. Het is een gevolg van de overbegrazing. De ramp is door de mensen gecreëerd. Er zijn te veel mensen, te veel geiten en schapen. Alles wordt onder je handen weggevreten. De Toearegs moeten zich aanpassen. Maar het gevaar is dat het te snel gaat, dat ze de strijd om het voortbestaan zullen opgeven. Ze hebben de zouthandel verloren, toen de slavenhandel, en ten slotte hun vrijheid om te trekken. De tijd van de grote karavaans is voorbij. En nu verliezen ze hun kuddes. Het grote gevaar is dat ze volledig afhankelijk zullen worden van de internationale hulp.'
'We kunnen de Toeareg niet kunstmatig in leven houden,' beweert hij. 'Als er hier geen leven meer mogelijk is, moeten ze wegtrekken. Anders worden het bedelaars. Of dat realistisch is?' Hij haalt zijn schouders op terwijl Mohammed al Mehdi nieuwe thee inschenkt, alsof de discussie hem niet aangaat.

'Laat je niet beïnvloeden door de armoede die je om je heen ziet. De Toearegs hebben hun eigen machtsstructuur bewaard, paralel aan de macht van de staat. En binnen die machtsstructuur is Mohammeds woord wet. Als de Toearegs ooit terug zullen keren naar hun weidegronden in het noorden zal Mohammed het sein geven. En hij zal voorop lopen. En als de Toearegs de wapens op zullen nemen om hun onafhankelijkheid op te eisen, dan zal Mohammed het sein geven.'
Mohammed el Mehdi zwijgt en kijkt me onverstoorbaar aan.

'Dit is een periode van zelfonderzoek,' beweert Alain. 'Tegen jou zullen ze nooit praten. Maar wanneer de hulp uitblijft, wanneer de Toearegs massaal zullen beginnen te sterven, dan zullen ze de wapens opnemen. Eerst in de vorm van raids voor voedsel en dan, afhankelijk van de reactie van de overheid, zullen ze een guerilla?oorlog beginnen.'
Ik kijk naar de chief.
'Het is een gecompliceerde zaak,' zegt hij uiteindelijk. Hij draait zijn gezicht van mij af. 'Daar zal ik u niet mee lastig vallen. Wat wij nu nodig hebben is gratis voedselhulp voor mijn volk.'
Hij biedt ons een slaapplaats aan. Alain dooft het vuur en legt een dunne laag zand over de sintels. Dan spreidt hij zijn deken uit op het warme zand en valt onmiddellijk in slaap.

* * *

De haven van Timboektoe is opgedroogd, het is niet meer dan een modderpoel waarin vrouwen hun potten en pannen wassen en een ezel zich laaft. In het drooggevallen kanaal dat ooit de stad verbond met de Niger, drie kilometer verderop, hebben de bewoners nu waterputten gegraven en ze halen het grondwater met blikken uit de aarde omhoog om hun moestuintjes op de dijken te bevloeien. In het zand ligt een nooit afgemaakt stalen casco van een schip.

Hier arriveerden vroeger de legendarische karavanen met goud, zilver, zout en slaven voor 'de stad voorbij het einde, waar geen land meer achter ligt: mysterieus Timboektoe'.
Ik ben vierhonderd jaar te laat om die pracht en praal te aanschouwen. Nu bedelt de bevolking om 'un cadeau' en verlagen oude mannen zich door eindeloos achter mij aan te sjokken, bedelend om een hap eten, de vingers smekend aan de mond.
Slechts de oude gebouwen met hun kunstig bewerkte houten deuren en ramen getuigen van het glorieuze verleden van de stad waarover de ontdekkingsreiziger Leo Africanus eeuwen geleden schreef dat 'de vorst behangen is met goud'.

In 1814 keerde de Amerikaanse zeeman Robert Adams terug uit Timboektoe waar hij jarenlang als slaaf gevangen had gezeten. Hij vertelde dat Timboektoe 'een vieze, oude stad' was. Hij werd niet geloofd. In 1828 overleefde de Franse ontdekkingsreiziger René Caillié een bezoek aan Timboektoe en hij bevestigde Adams verhaal over het verval van de stad. Na veel geruzie in de kringen van ontdekkingsreizigers werd hij uiteindelijk geloofd en stierf de mythe van 'mysterieus Timboektoe'. Nu is de stad -met recht- nog slechts het symbool van 'het einde van de wereld', een oord voor verbanning, waar in stripverhalen ongehoorzame kinderen heen worden gestuurd: een dorp met iets meer dan tienduizend inwoners en achtduizend vluchtelingen, waarvan de haven is dichtgeslibd.

* * *

Midden in de dorre vlakte buiten Timboektoe staat aan de bijna droog gevallen zijarm van de Niger een Belgisch gemaal. In het regenseizoen stijgt het peil van de rivier en pompt het gemaal water op om het rijstveld van vijfhonderd hectare te bevloeien.

'Dit is het enige voedselproject dat functioneert in een gebied zo groot als Frankrijk en verder,' beweert de leider van dit fata morgana, de Belg Eugène van Camfort.

In het begin van de jaren tachtig bouwde de Belgische organisatie Ile de Paix voor een relatief klein bedrag een exacte kopie van het gemaal in Antwerpen in de woestijn bij Timboektoe. De plaatselijke bevolking legde een dijk aan rond een depressie en onder leiding van Van Camfort werd begonnen met de verbouw van rijst op het ondergelopen veld. Nu leven, zo vertelt hij trots, 870 families op het project en worden 4500 mensen met de opbrengst gevoed.

Ile de Paix betaalt de kosten voor het onderhoud van het gemaal en de pompen en Van Camfort verstrekt het zaaizaad en ziet toe op het schoonhouden van de irrigatiekanalen. De boeren betalen een klein deel van hun oogst aan de organisatie ter dekking van de onkosten.
'Het is zo simpel,' zegt Van Camfort. 'Waarom zou je voedselhulp sturen als er genoeg mogelijkheden zijn om het hier te verbouwen?'
Hij is hevig teleurgesteld maar hij heeft nog genoeg energie om zich op te winden. Al jaren wacht hij op geld om een nieuw irrigatieproject te starten maar steeds vangt hij bot in België.
'Er heerst nu al decennia lang droogte in dit gebied. Ieder jaar komen er dure onderzoekscommissies langs. Maar er gebeurt niets. Misschien sturen ze liever hun voedseloverschotten uit Amerika en Europa dan dat ze de bevolking hier helpen om op eigen benen te staan. Wat krijgen we eigenlijk? Eén pond graan per persoon per maand. Terwijl twintig kilo nodig is. En stel dat we voldoende voedsel zouden krijgen, hoe zouden we dat hierheen moeten transporteren? Per vrachtwagen, die hoogstens zes tot acht ton kan vervoeren? Hoeveel vrachtwagens heb je nodig om twintigduizend ton uit Bamako hierheen te brengen? De lokale overheid kun je niets verwijten,' zegt hij. 'Die heeft zelfs geen geld om haar ambtenaren te betalen.'
'Het is een mooi gemaal,' zeg ik en hij glundert.
Nu de rijst is geoogst, graast het vee op de drooggevallen velden. Een Toeareg overziet op zijn hurken het restant van zijn kudde.

Allison neemt me mee naar zijn kamp, dat een paar kilometer buiten Timboektoe ligt. De gouverneur weert de Toearegs uit Timboektoe en de hulporganisaties brengen de schaarse voedselpaketten naar de kampen. Veel Toearegs sprokkelen nu hout dat ze op de markt proberen te verkopen, armzalige bundeltjes brandstof.

'Het geld is schaars,' zegt Allison. Hij heeft twee vrouwen en tien kinderen. Hij woont in een tent van gevlochten rieten matten. Hij is er relatief goed aan toe. De meeste vluchtelingen schuilen achter een windscherm van bijeengeraapt stro en slapen 's nachts in de bittere kou in het zand.
'Soms leven we dagenlang op een kop thee met suiker. Dat stilt de honger en houdt de geest helder. De vrouwen sprokkelen hout of verhuren zich in de stad om graan te stampen. Ze mogen de schillen houden als beloning.'

Parijs-Dakar arriveert. Politieagenten jagen de toeschouwers weg van de piste waarover de auto's en motoren vaak in een vreemde hoek slippend en op volle snelheid over de finish komen. Kinderen bedelen om cadeaus en lopend joelend weg met vuile T-shirts en sokken en af en toe een afgedankte band. Duizenden bewoners van Timboektoe vergapen zich op de zandheuvels aan het slippend en schakelend geweld van de rally-rijders.

Het onlangs gearriveerde hoofd van het UNICEF-kantoor, een boomlange serieuze, norse Zweed loopt verbijsterd rond tussen de met reclames volgeplakte auto's. 'Het is een schande,' roept hij tegen iedereen. 'Dit rampgebied is een speeltuin voor de rijken. Wat een slechte smaak. Wat een dubbele moraal.'
Niemand luistert naar hem. Iedereen geniet van de paardekrachten. Niemand laat zich het plezier vergallen door de nieuw gearriveerde hulpverlener.

De Zweed klampt mij aan. 'Wij hebben geen benzine om onze voedselpaketten te distribueren. En hier wordt voor de lol 45.000 liter geconsumeerd. Vindt u het geen schande?'
Alain geniet van het spektakel. Hij herkent een voorbijstuivende BMW aan het motorgeluid. 'Altijd herkenbaar voor de kenner. En gesponsord door Playboy,' zegt hij opgewonden.
'Het is wel goed zo,' zegt hij, lachend om zijn Zweedse collega. 'Ik kan me er niet kwaad over maken. Alhoewel, we zitten al maanden te wachten op de pompen voor ons project. Ik zou het leuk gevonden hebben als die DAF-truck er een paar voor mij meegenomen had. En wat benzine. Soms zitten we dagen zonder benzine. Eén keer zelfs drie weken. En dan kunnen we niet werken. De laatste dagen was de benzine weer op de bon en moesten we de hulp inroepen van de gouverneur. Maar die kon ook niet helpen. Alle benzine zat achter slot en grendel en was gereserveerd voor de rally.'

'Geen kunst om goedgeefs te zijn met een kistje medicijnen als je zonder problemen driehonderd kilometer om kunt vliegen. Een paar maanden geleden schrokken de organisatoren zo van de negatieve publiciteit rond de rally dat ze een stoet vrachtwagens langs de route stuurden om hulpgoederen uit te delen. Allemaal zinloze troep: verkeerde antibiotica, proteïnekoekjes waar de kinderen van aan de schijterij raakten. Die spullen werden ons letterlijk opgedrongen. En hun fotografen maar foto's maken. De kisten staan nog ongeopend in onze garage. Maar hun geweten is gesust.'
De gedoodverfde winnaar van het vrachtwagenklassement, Jan de Rooy van DAF, doet de rally zuiver voor zijn plezier, en veel meer tekst heeft hij niet. 'Dit is een sportieve krachtmeting van de eerste orde,' zegt hij. 'Ik doe dit voor de lol.'

Vind je het niet schrijnend, vraag ik, om zo hard door een rampgebied te rijden? Hij lijkt op de vraag voorbereid. 'Nee,' zegt hij beleefd laconiek.

'Zou het wat uitmaken als ik er niet doorheen zou rijden? Zouden de mensen niet sterven? Nee, persoonlijk vind ik het niet schrijnend. De mensen staan allemaal te klappen langs de kant van de weg als je langskomt.'

Zo snel mogelijk vertrekken de rallyrijders en hun entourage naar de benzinepomp in het dorp. Texaco en ville is vandaag weer open en de pomp draait op volle toeren. Het marktplein is door de politie schoongeveegd en de marktvrouwen hebben plaatsgemaakt voor bestofte chauffeurs met dikke pakken bankbiljetten die vaak geen idee hebben van de wisselkoers. Voor het eerst sinds dagen werkt de elektriciteit weer en uit Bamako is een echte monteur overgekomen.

Later aan tafel in het hotel, dat door de rally uit zijn jarenlange slaap is gewekt, praten de chauffeurs over de kuilen in de weg en over de Playboy-meisjes die Jan--de-Winnaar ongetwijfeld aan de finish in Dakar zullen opwachten. Ze hebben zich al laten fotograferen tegen de achtergrond van de zandduinen, slechts gekleed in een leren riem, de billen omhoog op de duozit van een BMW. Of spetterend in een volgelopen poel. 'Onkuise vrouwen uit het ongelovige avondland', zoals Playboy ondeugend meldde, 'die de vermoeide rallyrijders aan de finish zullen oppeppen.'

* * *

De volgende morgen vertrekt de rally weer. De elektriciteit valt uit en de benzinepomp gaat op slot.
Wij rijden volgetankt terug naar Bamako, achter de rally aan. Alain pocht en sneert terwijl hij de jeep over de savanne jaagt. Al na veertig kilometer staat een Italiaans team langs de kant van de piste. De auto is omgeslagen.

De radiator is onherstelbaar beschadigd, stelt Alain vast. De Italianen geven op. Ze vloeken. 'Wanneer gaat hier het eerste vliegtuig naar Dakar,' wil de chauffeur op hoge toon weten. Alain lacht en haalt zijn schouders op.

Voor we in Léré aankomen, passeren we nog twee autowrakken en twee stuk gereden motoren. En later, als de woestijnnacht al is ingevallen, treffen we op de piste naar Bamako nog twee verdwaalde rallyrijders aan die bij Léré de afslag naar Mauretanië hebben gemist en vele honderden kilometers uit de koers zijn geraakt. 'Zondagsrijders,' schampert Alain als hij de motorrijders noordwestwaarts heeft gestuurd, in de richting van de zandduinen. 'Ze kunnen geen kaart lezen, geen spoor volgen en geen piste rijden.'
'We doen dit voor ons plezier,' had een Nederlandse co-pilote verteld bij de aankomst in Timboektoe. 'Het is wel duur en we hebben geen grote sponsor. Alles bij elkaar kost deze rally ons ongeveer een ton. Maar we werken alle twee, mijn man en ik, en we hebben geen kinderen en geen hoge hypotheek. Je moet je geld toch ergens aan uitgeven. En mijn man wilde het zo graag.'
Ze begrijpt de boosheid van de hulpverleners niet.
'De mensen hier? Die vinden het prachtig. Ze staan allemaal langs de kant van de weg te zwaaien. En als je ergens stopt dan klimt er gelijk zo'n schattig jochie bij je op schoot en die is niet meer bij je weg te slaan. Heerlijk toch?'
'En de honger, en de droogte?' had ik haar gevraagd.
'Daar moet je mijn man maar naar vragen,' had ze opgewekt geantwoord. 'Die weet daar vast meer van.'

* * *

'Wat doen we hier in godsnaam?' vraag ik. 'In dit door God verlaten land, verziekt door de corruptie, waar de natuur ontembaar lijkt?'
Het is een retorische vraag waarop ik geen antwoord verwacht zo vroeg op de ochtend. Maar Alain voelt zich aangevallen.
'Ik ben mijn hele leven lang in mijn kruis getrapt,' zegt hij plotseling. 'Ik ben de zoon van een pied-noir uit Tunesië. Een boerenzoon. En die hebben geen gemakkelijk leven in Frankrijk. Ik werd altijd gediscrimineerd vanwege van mijn afkomst. Hier in Mali heb ik geen baas boven me. Er zijn hier geen begaanbare paden. Ik moet alles zelf ontdekken. Alles wat ik bereikt heb, heb ik aan mezelf te danken. En om het mezelf moeilijk te maken, om mezelf te testen, heb ik gekozen voor de meest extreme omstandigheden, Mali, Timboektoe. Om mezelf te bewijzen dat ik meer ben dan een pied noir. Dat is mijn gevecht, en ik ben van plan die strijd te winnen.'

***